nga Gottfried Schramm.
Fillimet e krishtërimit shqiptar.
Konvertimi i hershëm Besian dhe pasojat e tij të gjata
Studiuesi gjerman Gottfried Schramm (1929) studioi në Göttingen, Erlangen dhe Tübingen dhe mori doktoraturën në vitin 1953. Nga viti 1965 deri në pension, ai dha mësim historinë moderne dhe të Evropës Lindore në Universitetin e Freiburgut (Breisgau). Libri gjerman i Schramm-it “Fillimet e krishterimit shqiptar: konvertimi i hershëm Besian dhe pasojat e tij të gjata”, më 1994, bëri bujë kur u botua sepse binte ndesh me teorinë mbizotëruese të origjinës ilire të popullit shqiptar.
Schramm i ka nxjerrë shqiptarët nga Bessi ose Besianët e krishterë, një popull i hershëm trak që u shty në perëndim në Shqipëri në shek. e IX nga atdheu i tyre malor origjinal në atë që tani është rajoni kufitar bullgaro-serbo-maqedonas.
Teoria e Schramm është ende e refuzuar në masë të madhe, por perspektiva që shqipja e hershme (d.m.th. Besiane) është përdorur si gjuhë liturgjike në një manastir në gadishullin e Sinait në shek. e VI ofron interes për të menduar.
Këtu është një fragment i shkurtër nga prezantimi i tij.
Në vitin 1040 pas Krishtit, trupat shqiptare u revoltuan kundër një komandanti ushtarak bizantin në Italinë jugore dhe iu bashkuan një kryengritësi që kërkonte të rrëzonte perandorin në Kostandinopojë në vitin 1043. Ky informacion u regjistrua në vitet 1080 nga historiani bizantin Michael Attaliates, i cili vuri në dukje gjithçka me ngjarjet e jetës së tij që i dukeshin domethënëse, një komb hyri në analet e historisë së regjistruar, një popull që – sipas kuptimit tradicional – për shekuj kishte jetuar në errësirë, përtej mundësive të të dhënave historike. Besohej se këta shqiptarë tani zëvendësuan ilirët e lashtë në tokën shqiptare, të cilët pas të nënshtrimit të tyre në Romë në vitin 168 p.e.s. u zhdukën nga skena. Nuk kishte asnjë dyshim për këtë – ata kishin mbijetuar rreth 800 vjet të sundimit romak dhe më pas pushtimeve të mëdha sllave të shekullit të shtatë pas Krishtit pa humbur asnjë nga autonomia e tyre si popull me gjuhën e tyre, në një kohë kur të gjithë popujt e tjerë barbarë të lashtë ishin zhdukur nga harta e Evropës.
Në vitin 1040 pas Krishtit, trupat shqiptare u revoltuan kundër një komandanti ushtarak bizantin në Italinë jugore dhe iu bashkuan një kryengritësi që kërkonte të rrëzonte perandorin në Kostandinopojë në vitin 1043. Ky informacion u regjistrua në vitet 1080 nga historiani bizantin Michael Attaliates, i cili vuri në dukje gjithçka me ngjarjet e jetës së tij që i dukeshin domethënëse, një komb hyri në analet e historisë së regjistruar, një popull që – sipas kuptimit tradicional – për shekuj diku. kishte jetuar në errësirë, përtej mundësive të të dhënave historike. Besohej se këta shqiptarë tani zëvendësuan ilirët e lashtë në tokën shqiptare, të cilët kishin mbërritur pas përfundimit të nënshtrimit të tyre në Romë në vitin 168 p.e.s. BC u zhduk nga skena. Nuk kishte asnjë dyshim për këtë – ata kishin mbijetuar rreth 800 vjet të sundimit romak dhe më pas pushtimeve të mëdha sllave të shekullit të shtatë pas Krishtit pa humbur asnjë nga autonomia e tyre si popull me gjuhën e tyre, në një kohë kur të gjithë popujt e tjerë barbarë të lashtë ishin zhdukur nga harta e Evropës. Si mundet ky popull në Shqipëri të jetë kaq këmbëngulës dhe të mbijetojë kur të tjerët nuk e kanë bërë këtë? Gjuhët i mbijetojnë ndryshimit më mirë kur fliten në rajone të largëta dhe të vështira për t’u arritur. Por a ishte vërtet kaq e izoluar Shqipëria, me fushën e saj bregdetare të hapur drejt Adriatikut dhe përmes së cilës kalonte një rrugë e rëndësishme transporti, pra Via Egnatia?
Është e vështirë të kuptohet pse shqiptarët, siç u përshkrua më lart, do të ishin një rast kaq i jashtëzakonshëm. Megjithatë, ne nuk duhet të përpiqemi për një interpretim bindës, sepse nëse teza ime është e saktë, sekuenca e pranuar përgjithësisht e ngjarjeve nuk ndodhi kurrë. Shqiptarët nuk janë pasardhës të ilirëve të lashtë që kanë jetuar në tokën shqiptare para tyre, por më tepër emigrantë nga brendësia e Gadishullit Ballkanik. Paraardhësit e tyre të vërtetë ishin Besianët, një grup etnik që u zhduk para se të regjistroheshin informacionet e para për shqiptarët. Duhet të citojmë vetëm fillin besian që vazhdoi në pjesën qendrore të Evropës Juglindore deri në rënien e Perandorisë Romake, Sigurisht, kjo është më e lehtë të pretendohet sesa të vërtetohet.
Që lexuesi të gjykojë vetë nëse ia vlen të ndiqen argumentet komplekse të kësaj teze, fillimisht do të doja të paraqes bazat e kësaj historie të re, të cilat këtu janë të zhveshura nga argumentet dhe provat.
Ajo që unë ofroj këtu duhet lexuar sikur të flisnin vetë protagonistët, të cilët janë betuar për vërtetësinë e fjalëve të tyre. Historia jonë fillon aty ku malet e Evropës Juglindore formojnë majat e tyre më të larta. Ky rajon tani përbëhet nga një kufi që ndan serbët dhe maqedonasit në anën perëndimore nga bullgarët në anën lindore. Ky rajon ishte shtëpia e Besianëve në kohët e lashta. Fakti që Besianët patën një fat të ndryshëm nga shumë popuj të tjerë barbarë të Evropës Juglindore, rrjedh nga fakti se ata – dhe ishin të vetmit midis popujve të lashtë të këtij rajoni malor – u konvertuan në krishterim herët, në gjysmën e dytë të shek. të katërt. Kjo fe e re iu prezantua besianëve në një kohë kur ajo kishte zënë rrënjë tashmë në qytetet e Perandorisë Romake dhe kishte filluar të përhapej. Diku tjetër, u desh të bashkoheshin disa rrethana që besianët të ndryshonin zakonet e tyre. Në qytetin e Remesianës në anën veriperëndimore të maleve Besiane, një peshkop i rëndësishëm i quajtur Niketas jetoi atje në gjysmën e dytë të shekullit të katërt.
Ai kishte bërë emër në kishën latine si teolog dhe predikues shembullor. Një sërë predikimesh në të cilat ai u jepte informacione për besimin të rriturve që po pagëzoheshin ishin të njohura gjerësisht. Ato pasqyrojnë se sa i vendosur ishte Niketas që mesazhi i Kishës do të kuptohej dhe vlerësohej sa më gjerësisht nga ata që dëshironin të bashkoheshin me të. Ishte peshkopi gotik Ulfilas ai që i dha mundësinë për ta përhapur këtë mesazh përtej maleve ku jetonte.
Ulfilas dhe komuniteti i tij u larguan nga rajoni në veri të Danubit në anën jugore të krishterë për të shmangur persekutimin fetar. Këta refugjatë u vendosën në shpatet veriore të maleve të Ballkanit mbi luginat pjellore, vetëm 250 – 270 kilometra nga Remesiana.
Ky grup emigrantësh i dëshmoi Niketas se një fis i krishterë malor mund të bënte një jetë paqësore sipas parimeve të besimit të tyre dhe të shërbente si roje kalimi për një nga rrugët që të çonin mbi male. Ipeshkvit të Remesianës i bëri përshtypje edhe zelli misionar i komunitetit Ulfilas për të konvertuar fiset gjermanike dhe të tjera barbare përreth. Kjo ishte e rrezikshme sepse Ulfilasi ishte një homoousian, domethënë një Arian i moderuar, ndërsa Niketas ishte një mbështetës i vendosur i krishterimit athanasian.
Karizma befasuese e Ulfilas qëndronte kryesisht në faktin se ai e bëri gotishten një gjuhë kishtare duke përkthyer Biblën, ose një pjesë të madhe të saj, si dhe meshën, në këtë gjuhë. Kjo çoi në suksesin e shpejtë të misionit të tij. Zemrat dhe mendjet e barbarëve ostrogotë, të cilët tani mund të merrnin pjesë në meshë në gjuhën e tyre dhe të lexonin Biblën në gjuhën gotike, papritmas ishin më të hapura ndaj besimit të ri sesa kishin qenë gjatë meshës në latinisht ose greqisht. Niketas nuk e kishte të vështirë ta ndiqte këtë shembull, pasi ai dhe shumica e njerëzve në Remesiana njihnin besianishten dhe latinishten. Tekstet që ai shkroi ose përktheu në një gjuhë që nuk u shkrua kurrë, përfshinin këngë dhe, ka shumë të ngjarë, tekste liturgjike dhe biblike. Natyrisht, Niketas ishte në disavantazh në krahasim me Ulfilas, ndjekësit e të cilit tashmë ishin konvertuar kur emigruan në shtëpinë e tyre të re në shpatet e poshtme të maleve të Ballkanit. Paganët besianë të Niketas jetonin në vendbanime të izoluara lart midis majave të thepisura malore. Si peshkop, ai nuk mund të kishte kaluar shumë kohë në aktivitetet misionare në male pa lënë pas dore punën e tij në Remesiana. Megjithatë, ky disavantazh u kompensua kur – ndoshta për herë të parë në historinë e krishterimit – ai u dha murgjve dhe murgeshave detyrën e konvertimit sistematik të një populli në besimin e ri. Këta burra dhe gra të devotshme hoqën dorë nga zakonet e tyre si vetmitar larg vendbanimeve njerëzore. Stili i tyre tradicional i jetesës, i cili u ngrit në botën soditëse të krishterimit lindor dhe fillimisht u përqendrua në meditim dhe lutje të pandërprerë, mori një thirrje të dytë në një veprimtari të re misionare. Nga fundi i shekullit të katërt, murgjit dhe murgeshat besiane u rekrutuan për misionin e ri nga popullsia vendase e krijuar prej kohësh, e cila sapo ishte konvertuar në krishterim. Dëshmi e rritjes së shpejtë të jetës monastike dhe fuqisë dhe gjerësisë së efektivitetit të saj është fakti se në shekullin e VI kishte koloni të murgjve besian në Kostandinopojë dhe – si bashkësi monastike autonome ose nëngrupe manastire etnikisht të përziera – në Tokën e Shenjtë. Ata i kryenin veprimtaritë e tyre monastike në liturgji në gjuhën e tyre. Nga fundi i shekullit të katërt, murgjit dhe murgeshat besiane u rekrutuan për misionin e ri nga popullsia vendase e krijuar prej kohësh, e cila sapo ishte konvertuar në krishterim. Dëshmi e rritjes së shpejtë të jetës monastike dhe fuqisë dhe gjerësisë së efektivitetit të saj është fakti se në shekullin e VI kishte koloni të murgjve besian në Kostandinopojë dhe – si bashkësi monastike autonome ose nëngrupe manastire etnikisht të përziera – në Tokën e Shenjtë. Ata i kryenin veprimtaritë e tyre monastike në liturgji në gjuhën e tyre. Nga fundi i shekullit të katërt, murgjit dhe murgeshat besiane u rekrutuan për misionin e ri nga popullsia vendase e krijuar prej kohësh, e cila sapo ishte konvertuar në krishterim. Dëshmi e rritjes së shpejtë të jetës monastike dhe fuqisë dhe gjerësisë së efektivitetit të saj është fakti se në shekullin e VI kishte koloni të murgjve besian në Kostandinopojë dhe – si bashkësi monastike autonome ose nëngrupe manastire etnikisht të përziera – në Tokën e Shenjtë. Ata i kryenin veprimtaritë e tyre monastike në liturgji në gjuhën e tyre. Dëshmi e rritjes së shpejtë të jetës monastike dhe fuqisë dhe gjerësisë së efektivitetit të saj është fakti se në shekullin e VI kishte koloni të murgjve besian në Kostandinopojë dhe – si bashkësi monastike autonome ose nëngrupe manastire etnikisht të përziera – në Tokën e Shenjtë. Ata i kryenin veprimtaritë e tyre monastike në liturgji në gjuhën e tyre. Dëshmi e rritjes së shpejtë të jetës monastike dhe fuqisë dhe gjerësisë së efektivitetit të saj është fakti se në shekullin e VI kishte koloni të murgjve besian në Kostandinopojë dhe – si bashkësi monastike autonome ose nëngrupe manastire etnikisht të përziera – në Tokën e Shenjtë. Ata i kryenin veprimtaritë e tyre monastike në liturgji gotike, papritmas ishin më të hapura ndaj besimit të ri sesa kishin qenë gjatë meshës në latinisht ose greqisht. Niketas nuk e kishte të vështirë ta ndiqte këtë shembull, pasi ai dhe shumica e njerëzve në Remesiana njihnin besianishten dhe latinishten. Tekstet që ai shkroi ose përktheu në një gjuhë që nuk u shkrua kurrë, përfshinin këngë dhe, ka shumë të ngjarë, tekste liturgjike dhe biblike. Natyrisht, Niketas ishte në disavantazh në krahasim me Ulfilasin, ndjekësit e të cilit tashmë ishin konvertuar kur emigruan në shtëpinë e tyre të re në shpatet e poshtme të maleve të Ballkanit. Paganët besianë të Nicetas jetonin në vendbanime të izoluara lart midis majave të thepisura malore. Si peshkop, ai nuk mund të kishte kaluar shumë kohë në aktivitetet misionare në male pa lënë pas dore punën e tij në Remesiana. Megjithatë, ky disavantazh u kompensua kur – ndoshta për herë të parë në historinë e krishterimit – ai u dha murgjve dhe murgeshave detyrën e konvertimit sistematik të një populli në besimin e ri. Këta burra dhe gra të devotshme hoqën dorë nga zakonet e tyre si vetmitar larg vendbanimeve njerëzore. Stili i tyre tradicional i jetesës, i cili u ngrit në botën soditëse të krishterimit lindor dhe fillimisht u përqendrua në meditim dhe lutje të pandërprerë, mori një thirrje të dytë në një veprimtari të re misionare. Nga fundi i shek. IV, murgjit dhe murgeshat besiane u rekrutuan për misionin e ri nga popullsia vendase e krijuar prej kohësh, e cila sapo ishte konvertuar në krishterim. Dëshmi e rritjes së shpejtë të jetës monastike dhe fuqisë dhe gjerësisë së efektivitetit të saj është fakti se në shekullin e VI kishte koloni të murgjve besian në Kostandinopojë dhe – si bashkësi monastike autonome ose nëngrupe manastire etnikisht të përziera – në Tokën e Shenjtë. Ata i kryenin veprimtaritë e tyre monastike në liturgji në gjuhën e tyre.
Pra, ky popull, i konsideruar prej kohësh si grabitës të egër dhe mizorë në zonat e thella të maleve dhe duke u futur në frikë banorëve të shpateve dhe fushave më të ulëta, u ngrit në rrethin e vogël dhe të lartësuar të kombeve monastike, me një traditë liturgjike Ata kishin gjuhën e tyre. dhe jo vetëm që mbajti një mënyrë jetese aktive monastike në shtëpi, por edhe shkoi në pelegrinazhe. Së bashku me kombet e tjera si Koptët, Sirianët, Armenët dhe Gjeorgjianët, Besianët ishin i vetmi grup i krishterë që shikonte Romën nga perëndimi përpara shfaqjes së irlandezëve të krishterë në shek. V. Por gjatë shek. VI sllavët pushtuan Gadishullin Ballkanik dhe nga mesi i shek. VII kishin përzënë sundimin bizantin nga pjesa më e madhe e Evropës Juglindore. Kjo bëri që krishterimi të shuhej në Gadishullin Ballkanik, duke u zhdukur në dukje në shumë zona, edhe pse ai kishte qenë i rrënjosur fort atje për shekuj. Vendbanimet urbane u braktisën ose u bënë hije e vetes së tyre të mëparshme. Rënia bëri që shumë dioqeza të vyshkeshin ose të shpërbëheshin tërësisht. Kjo do të thoshte se kisha humbi bazën e saj të mbështetjes. Popullsia rurale dhe malore, gjithnjë e më shumë e lënë tashmë, ishte konvertuar shumë sipërfaqësisht për të ruajtur besimin e tyre të krishterë në afat të gjatë përballë këtyre fatkeqësive. Megjithatë, me Besianët, gjërat ishin ndryshe, sepse manastiret dhe hermitat e tyre – shtyllat e krishterimit – si dhe pasuria e tyre më e vlefshme, gjuha e tyre liturgjike, e bënë këtë popull më rezistent ndaj braktisjes së besimit në të cilin ata ishin konvertuar në shekulli i katërt. E njëjta dukuri vlente edhe për të krishterët në pjesë të tjera të perandorisë, të cilët u sulmuan nga paganët ose myslimanët. Një faktor tjetër forcoi pozitën e besimtarëve të krishterë. Shumë romakë të konvertuar nga fushat në jug të Dravës dhe Danubit të poshtëm u shtynë në jug dhe disa prej tyre gjetën strehim në qytetet e vijës maqedonase. Shumë prej tyre nuk kishin zgjidhje tjetër veçse të iknin në male. Ka dy arsye pse refugjatët mund të jenë tërhequr për të jetuar pranë Besianëve. Së pari, Besianët banonin në zonat më të larta dhe për këtë arsye më të mbrojtura të gadishullit. Së dyti, popullsia vendase Besiane u ofroi refugjatëve, vëllezërve të tyre të krishterë prej një kohe të gjatë, mbështetje që ata nuk do ta kishin gjetur diku tjetër. Paraardhësit e rumunëve e mësuan profesionin e bariut nga besianët dhe duket se e kanë përvetësuar atë më thellësisht se ata. Besianët ishin më aktivë në bujqësi. Fakti që barinjtë rumunë kullosnin kopetë e tyre në dimër në toka të marra me qira nga më të mirët dhe që në shumë raste shkonin në të njëjtat kisha, do të thoshte se të dy popujt dhe gjuhët e tyre ndikuan në njëri-tjetrin dhe u rritën së bashku. Sidoqoftë, meqenëse të dy kishin gjuhët e tyre liturgjike – Besiane dhe Latine – njëra gjuhë nuk e shtypi tjetrën. Së bashku me gjuhën e tyre liturgjike dhe një simbiozë me një popull tjetër të krishterë, besianët patën një mbështetje të tretë për mbijetesën e tyre fetare, sepse ata nuk u shkëputën nga Perandoria Bizantine dhe Kisha nga pushtimi pagan. Deri në fillim të shekullit të 9-të, Perandoria Bizantine ishte e pranishme në shumë pjesë të maleve Besiane, madje edhe në shtrirjen e saj lindore dhe perëndimore, megjithëse prania e saj mund të ketë qenë e dobët. Perandoria pranoi me lehtësi të rinjtë besianë, veçanërisht për shërbimin ushtarak. Besianët ishin gjithashtu në gjendje të shuguronin priftërinjtë e tyre këtu, dhe fluksi i murgjve në pelegrinazhet në Lindje ndoshta nuk u ul papritmas. Gjatë shek. VI – VII fushat pjellore të Evropës Juglindore ishin zaptuar nga pushtuesit sllavë. Me kalimin e kohës, pushtuesit u zhvendosën në rajonet më të larta dhe besianët nuk ishin në gjendje të përballonin presionin që zgjerimi i sllavëve ushtronte mbi popullsinë më të vjetër vendase. Disa prej tyre gradualisht u skllavëruan dhe ndanë fatin e pjesës tjetër të popullsisë barbare vendase të Gadishullit Ballkanik. Megjithatë, të tjerët u shtynë drejt perëndimit nga persekutimi i të krishterëve në Perandorinë Bullgare në gjysmën e parë të shekullit të IX-të. Periudha më e mundshme për tërheqjen dhe lëvizjen e tyre drejt perëndimit gjatë viteve 816 – 817, kur u lidh një marrëveshje afatgjatë paqeje midis bizantinëve dhe paganit të vendosur dhe të paduruar Khan Omurtag.
Besianëve të emigruar iu nda një rajon malor i quajtur Arbanon, i cili shtrihej në jug deri në lumin Shkumbin dhe në veri të paktën deri në lumin Mat. Këtu ata u ngarkuan të mbronin kështjellën bregdetare në Dyrrachion [Durrës], çelësi i fuqisë bizantine në Adriatik, nga çdo sulm bullgar nga lindja. Besianët, gjithashtu u angazhuan për t’i siguruar Rajhut trupa për teatro të tjerë të luftës nëse ishte e nevojshme.
Në këmbim, arbanitëve, siç quheshin tani emigrantët e rinj, iu dha një autonomi e gjerë në të gjithë Arbanonin dhe u premtuan mbështetje kishtare nga një peshkop që zuri vendin e tij në kalanë malore të Krujës. Meqenëse ky peshkop dhe kryepeshkopi i Dyrrachion ishin përfaqësues të Kishës Bizantine me orientim grek, forma origjinale besiane e fesë së tyre të krishterë u hollua shpejt nën ndikimin grek dhe autonomia e tyre u zbeh gradualisht. Arbanitët që shërbenin si zyrtarë në Perandorinë Bizantine vetëm sa e përforcuan këtë prirje. Është ende një pyetje e hapur se kur u shua Besianishtja si gjuhë liturgjike dhe alfabeti me të cilin ishte shkruar. Megjithatë, nuk mund të përjashtohet që shërbesat kishtare të ndjekura nga emigrantët shqiptarë të Kalabrisë rreth vitit 1600, shpesh në gjuhën e tyre dhe me sa duket në një formë të veçantë kombëtare të liturgjisë ortodokse, ishin vazhdimi i një tradite të pandërprerë historike të themeluar nga peshkopi Niketas. Remesiana në shek. Është ende një pyetje e hapur se kur u shuan Besiani si gjuhë liturgjike dhe alfabeti me të cilin ishte shkruar. Megjithatë, nuk mund të përjashtohet që shërbesat kishtare të ndjekura nga emigrantët shqiptarë të Kalabrisë rreth vitit 1600, shpesh në gjuhën e tyre dhe me sa duket në një formë të veçantë kombëtare të liturgjisë ortodokse, ishin vazhdimi i një tradite të pandërprerë historike të themeluar nga peshkopi Niketas. Remesiana në shek. e IV.
Gottfried SCHRAMM
Fillimet e Krishtërimit Shqiptar
Konvertimi i hershëm Besian dhe pasojat e tij të gjata
Freiburg 1994
