Rrënojat e Butrintit shtrihen rreth dy kilometra në vijë ajrore nga bregu lindor i ngushticës që ndan Korfuzin nga kontinenti. Në lindje të tij është liqeni i lashtë Palodes, plot me midhje dhe peshq dhe i lidhur me ngushticën e Korfuzit nga ai që tani quhet Kanali i Vivarit. Butrinti ndodhet në bregun verior të kësaj rrjedhe ujore, në vendin ku ndahet nga liqeni Palodes.
Shkaku i drejtpërdrejtë i krijimit të këtij miti mund të jetë prania e disa rrënojave të vjetra në një kodër afër Buthrotum-it, që në pusin ilirisht mund të jetë quajtur diçka si troje, fjala e sotme shqipe për “rrënoja”. Sidoqoftë, historitë për të kaluarën trojane të Buthrotum-it mund të gjenden në disa autorë të lashtë, si Dionisi i Halikarnasit, shënimi, Virgjili, shënimi dhe Stephanus i Bizantit.
Kanali i Vivarit në Butrint.
Gadishulli pesë kilometra i gjatë që shtrihet në veri të qytetit dikur quhej Poseidium, dhe prek kontinentin në vendin e quajtur Dema. Dema dhe Butrinti shënojnë pjesën më veriore dhe juglindore të gadishullit. Pika e saj më jugperëndimore është Kepi i Shkallës, aty ku ngushtohet kanali i Korfuzit.
Zanafilla
Vendndodhja është banuar nga peshkatarët në Epokën e Bronzit dhe duhet të ketë mbetur një fshat i vogël gjatë Epokës së Errët. Në fund të këtyre shekujve, të mjegullt në të dhëna, zona i përkiste Kaonëve, një nga tre fiset e Epirit. (Dy të tjerët ishin Molosët në Lindje dhe Thesprotët në Jug.) Në mesin e shekullit VII, kolonët helenë themeluan Butrintin, duke ndërtuar një fortesë të vogël (¾ hektarë) në majë të një kodre.
Banorët e parë duhet të kenë ardhur nga Korkyra (Korfuzi), e cila mund të jetë themeluar një shekull më parë. Ka të ngjarë që ata e pushtuan vendin për arsye strategjike dhe tregtare: kjo u dha atyre kontroll më të mirë të ngushticës, që përdorej për peshkim dhe si port tregtie, ku ata mund të shkëmbenin produkte me Kaonët. Shumica e qeramikave janë nga Korkyra, por janë gërmuar edhe copa nga Korinthi, Atika, Khios dhe Samos.
Rrënojat e tempullit të Athinasë në Butrint.
Natyrisht, këto përpjekje të para ishin shumë modeste për të kënaqur brezat e mëvonshëm dhe legjendat më të reja, të cilave do t’u kthehemi pak më poshtë, që i dhanë qytetit rrënjët në Trojën e lashtë, një ide për të cilën të lashtët shpikën etimologjitë e zakonshme të largëta. Një teori më e besueshme, moderne është se “Buthrotum” rrjedh nga një fjalë ilire që përkthehet si bouthos në greqisht dhe lidhet me shqipen moderne buzë, “breg”.
Shumë pak dihet për këtë periudhë të hershme. Duhet të ketë qenë një tempull monumental; një friz arkaik, që tregon një luan që gllabëron kokën e një lope ose demi, është ripërdorur si arkitra në Portën e Luanit. Butrinti duhet të ketë qenë një qytet me përmasa dhe rëndësi të veçantë, sepse përmendet në përshkrimin e Hekateut për brigjet evropiane.
Porta e Luanit në Butrint.
Thuhet se në këtë epokë, Kaonët ishin fisi më i rëndësishëm i Epirit. Nuk e dimë nëse ata kontrollonin Butrintin; nëse po, kjo mundësonte që ushtarët nga qyteti të përballnin sulmet e Korcyranëve dhe Athinasve në vitet e para të Luftës së Arkidamit, në betejën e Stratusit (429). Gjatë luftimeve, Kaonët humbën aq shumë burra saqë pushteti i tyre politik në Epir u thye. Tani e tutje, Molosët ishin fisi më dominues.
Pothuajse në të njëjtën kohë u ndërtua edhe Muri i Demit. Nuk e dimë kundër kujt. Nëse Buthrotum ishte në duart e helenëve, korcyranët mund ta kishin parë të dobishme të mbronin gadishullin kundër sulmuesve molosë; nëse do të ishte një qytet nën zotërimin e Kaonëve, muri do të ishte për të mbrojtur qytetin nga sulmet e Korkyranëve.
Lidhja Trojane
Në çerekun e parë të shekullit të katërt, mbreti Alketas i Molosëve, i mbështetur nga Dionisi I i Sirakuzës, bashkoi Epirin dhe pushtoi portet. Sido që të ishte pozicioni i Buthrintit si qytet brenda Kaonisë, ai ishte tashmë nën kontrollin epirotëve. Rreth vitit 380, qyteti u rrethua nga një mur i ri, i cili përfshinte katër hektarë. Kalaja e lashtë mbeti në përdorim si akropol.
Molosët ishin të sapoardhur dhe u duhej një legjendë e mirë themeluese për t’u bërë një fuqi e respektuar në botën helene. Molosët kishin krijuar tashmë diçka: ata pretendonin se mbretërit e tyre ishin pasardhës të birit të Akilit, Neoptolemit dhe Andromakës, e veja e robëruar e princit trojan Hektor. Dramaturgu athineas Euripidi e kishte përdorur tashmë këtë temë në një nga tragjeditë e tij, Andromaka.
Përvetësimi i Butrintit ofroi një mundësi tjetër për të përhapur këtë ide. Shumë vendemërtime në lagjet e qytetit përshtaten me legjendën trojane: njëra nga portat quhej Porta Skaean (si porta kryesore në Trojë), ndërsa emri supozohet se rrjedh nga fjala helene bous, sipas një lope që kishte princi trojan Helenus. Në vijim, një lumë mori emrin e Simoeis, emri i portit të afërt Onchesmus, Saranda e sotme, rrjedh nga Anchises, një hero trojan. I ati i Eneas që u mbart në shpinë nga ky i fundit kur u larguan përgjithmonë nga Troja pas rënies së saj në duart e helenëve.
